ध्यान: समस्याको जवाफ होइन, जीवनको गहिरो राग—एउटा असाधारण आत्मयात्रा

किशोर शर्मा

हाम्रो समाजमा ध्यान वा योगको कुरा उठ्दा मनमा कौतुहल र शंका एकसाथ उब्जिन्छन्। "के भयो? कुनै ठूलो संकट पर्‍यो कि?" प्रश्नहरूमा आशंका र पूर्वाग्रहको रंग मिसिएको हुन्छ। मानौँ, ध्यान त केवल तनाव, असफलता, पीडा वा धोकाको कालो बादलले ढाकिएको मनलाई शान्त पार्ने औषधि हो। सुख, समृद्धि र सन्तुलनले भरिएको जीवनमा ध्यानको के काम? यस्तै विचारहरू मेरो मनमा पनि लहर बनेर बग्थे। म न त जीवनबाट टाढिएको थिएँ, न त कुनै गहिरो चोटले पिल्सिएको। बाबाको बारम्बारको करले पनि मन डगमगाइरहेकै थियो। तर जीवनको एउटा सत्य मलाई थाहा थियो: कतिपय अनुभवहरू किताबका पानामा होइन, आफैँले बाँचेर मात्र बुझिन्छन्। त्यही विश्वासको डोरी समातेर म पुगेँ बानेश्वरको एउटा पार्टी प्यालेसमा, जहाँ जीवन विज्ञान प्रतिष्ठानले आयोजना गरेको चक्र विज्ञान साधना कार्यक्रममा मेरो यात्रा शुरू भयो।चाबहिलमा अवस्थित जीवन विज्ञान प्रतिष्ठान कुनै मन्दिर वा धार्मिक आश्रम भने होइन। यो त मानव चेतनाको गहिराइमा डुब्ने, आत्मसाक्षात्कारको साँघु हो। यहाँ ध्यान, प्राणायाम र योगमार्फत शरीर, मन र आत्मालाई एकसूत्रमा बाँधिन्छ।

चक्र विज्ञान साधना यहाँको असाधारण अभ्यास हो सात दिनको गहन यात्रा, जहाँ कुण्डलिनी शक्तिको जागरणले जीवनको ऊर्जालाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउँछ। सात दिन, सात चक्र। प्रत्येक दिन आत्माको नयाँ द्वार खुल्छ, नयाँ रंगमा जीवन रंगिन्छ। ध्यानलाई केवल समस्याको समाधान ठान्नेहरूलाई उहाँहरूले बुझाउनुभयो: यो त आन्तरिक स्थिरताको विज्ञान हो, जीवनको आधार बलियो बनाउने कला। हामी मूलाधार चक्रमा प्रवेश गर्‍यौं मेरुदण्डको फेदमा अवस्थित यो चक्र स्थिरता र जीवित रहने प्रवृत्तिको प्रतीक हो। वैज्ञानिक दृष्टिमा, यो sacral plexus र adrenal glands सँग जोडिन्छ, जसले तनाव र fight-or-flight response नियन्त्रण गर्छ।अभ्यासहरू सरल तर गहिरा थिए: ताडासन, वज्रासन, नाडी शोधन प्राणायाम। सुरुमा शरीरमा संकोच र मनमा सन्देहका बादलहरू थिए। तर जब श्वासहरू गहिरिए, मन जस्तो शान्त तलाउमा ढुंगा खसेजस्तो स्थिर भयो। यो स्थिरता केवल भावनात्मक थिएन, भौतिक रूपमा पनि अनुभव भयो। राति निद्रा गहिरो र शान्त भयो, मानौँ वर्षौंदेखि थकित आत्माले विश्रामको सास फेरेको हो। वैज्ञानिक अध्ययनहरूले देखाउँछन् कि यस्ता अभ्यासले cortisol हार्मोन कम गर्छ, तनाव घटाउँछ। मूलाधार चक्रले मलाई जीवनको जग सिकायो जसरी विशाल रूखको जरा माटोमा गहिरिन्छ, त्यसरी नै मन बलियो हुन्छ।दोस्रो दिन हामी जल तत्वसँग जोडिएको स्वाधिष्ठान चक्रमा डुब्यौं। यो pelvic क्षेत्रमा अवस्थित छ, प्रजनन ग्रन्थिहरूसँग सम्बन्धित, जसले रचनात्मकता, यौन ऊर्जा र भावनालाई नियन्त्रण गर्छ। गोमुखासन र भुजंगासन गर्दै हामीले नारंगी रंगको ध्यानमा डुब्यौं।ध्यानको गहिराइमा पुराना स्मृतिहरू लहर बनेर आए बिर्सिएका चोटहरू, ग्लानीका टुक्राहरू, हराएका सम्झनाहरू। तर ती बोझ भएनन्, बरु तिनलाई बगाएर मन हलुका भयो। जसरी वर्षातपछि आकाश सफा हुन्छ, मेरो मन पनि उज्यालो भयो। साँझ आफैँप्रति सहानुभूति जाग्यो, जुन पहिलो पटक अनुभव गरेको थिएँ। वैज्ञानिक रूपमा, यो अभ्यासले vagus nerve लाई उत्तेजित गर्छ, parasympathetic nervous system सक्रिय बनाउँछ, जसले शान्ति र भावनात्मक सन्तुलन ल्याउँछ। यो दिनले मलाई सिकायो: भावनाहरूलाई दबाउनु होइन, बगाउनु र मुक्त गर्नु हो।मणिपुर चक्र अग्नि तत्वसँग जोडिन्छ। solar plexus मा अवस्थित, यो pancreas र adrenal glands सँग सम्बन्धित छ, जसले इच्छाशक्ति, साहस र निर्णयक्षमता नियन्त्रण गर्छ। सूर्य नमस्कार र नौली क्रियाले शरीरमा तातोको लहर सिर्जना गर्‍यो, भित्रको अग्नि जागृत भयो।यो दिन मेरो लागि गहिरो थियो। विगतका असफलताहरू र भयहरू मनमा उर्लिए, तर अभ्यासले तिनलाई ज्वालामा परिणत गर्‍यो। थकान थियो, तर त्यो मिठासपूर्ण जसरी खेतमा मेहनत गरेपछि किसानको मनमा आनन्द छाउँछ। वैज्ञानिक रूपमा, प्राणायामले prefrontal cortex र amygdala मा प्रभाव पार्छ, जसले भावनात्मक नियन्त्रण र एकाग्रता बढाउँछ। यो दिनले मलाई सिकायो: आत्मबल बाहिरी प्रशंसा होइन, भित्री ज्वाला हो।चौथो दिन हामी अनाहत चक्रमा पुग्यौं हृदयमा अवस्थित, thymus gland र cardiac plexus सँग जोडिएको। यो वायु तत्वसँग सम्बन्धित, प्रेम, करुणा र भावनात्मक सन्तुलनको केन्द्र। उष्ट्रासन र मत्स्यासन गर्दै हरियो रंगको ध्यानमा डुब्यौं।ध्यानमा सम्बन्धहरूका जटिलताहरू उजागर भए प्रेम, घृणा, क्षमा। एकाएक हृदय खुल्यो, मानौँ फूलका पंखुडीहरू सूर्यतिर फैलिएका हुन्। वैज्ञानिक रूपमा, यो अभ्यासले heart rate variability सुधार्छ, हृदय स्वास्थ्य बलियो बनाउँछ। यो दिनले मलाई सिकायो: प्रेम बाहिरको खोजी होइन, भित्रको स्रोत हो, जसले संसारलाई रंगिन बनाउँछ।विशुद्ध चक्र घाँटीमा छ, thyroid gland सँग जोडिएको। यो आकाश तत्वसँग सम्बन्धित, संचार, सत्य र अभिव्यक्तिको केन्द्र। सर्वांगासन र हलासन गर्दै नीलो रंगको ध्यानमा डुब्यौं।ध्यानमा मेरो भित्री आवाजहरू जागेअभिव्यक्त नभएका शब्दहरू, दबाइएका सत्यहरू। अभ्यासले तिनलाई मुक्त गर्‍यो। वैज्ञानिक रूपमा, यो मेटाबोलिज्म नियन्त्रण गर्छ, alpha waves उत्पादन गर्छ, जसले शान्ति र एकाग्रता ल्याउँछ। यो दिनले मलाई सिकायो: सत्य बोल्नु शक्ति हो, र मौनताले होइन, अभिव्यक्तिले मुक्ति मिल्छ।आज्ञा चक्र भौंहडीमा छ, pituitary gland सँग जोडिएको। यो अन्तर्दृष्टि, बुद्धि र दृष्टिको केन्द्र। बालासन र ध्यानमा बैजनी रंगको समुद्रमा डुब्यौं।विचारहरू क्रिस्टलजस्तै स्पष्ट भए, निर्णयहरू सहज। वैज्ञानिक रूपमा, यो हार्मोनल सन्तुलन नियन्त्रण गर्छ, neuroplasticity बढाउँछ। यो दिनले मलाई सिकायो: साँचो दृष्टि आँखाले होइन, मनको तेस्रो आँखाले देखिन्छ।अन्तिम दिन सहस्रार चक्रमा पुग्यौं मस्तिष्कमा अवस्थित, pineal gland सँग जोडिएको। यो सम्पूर्ण ऊर्जाको एकता हो। शीर्षासन र ध्यानमा सेतो रंगको प्रकाशमा डुब्यौं।

सबै चक्रहरू जोडिए, कुण्डलिनी ऊर्जा माथि उठ्यो। यो अनुभव शब्दमा बयान गर्न असम्भव छ मानौँ म ब्रह्माण्डसँग एकाकार भएको थिएँ। वैज्ञानिक रूपमा, यो melatonin उत्पादन गर्छ, circadian rhythm नियन्त्रण गर्छ। यो दिनले मलाई पूर्णता दियो: जीवन केवल यात्रा होइन, ऊर्जाको असाधारण प्रवाह हो।

वैज्ञानिक आधार: चक्र साधनाको रहस्यचक्र साधना केवल आध्यात्मिक अभ्यास होइन, यो वैज्ञानिक आधारमा निर्मित कला हो। चक्रहरू (मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपुर, अनाहत, विशुद्ध, आज्ञा, सहस्रार) शरीरका प्रमुख ऊर्जा केन्द्र हुन्, जसलाई आधुनिक विज्ञानले स्नायु तन्त्र र अन्तःस्रावी ग्रन्थिहरूसँग जोड्छ। प्रत्येक चक्रले विशिष्ट न्यूरोलोजिकल र हार्मोनल प्रणालीलाई प्रभाव पार्छ। उदाहरणका लागि, मूलाधारले adrenal glands मार्फत तनाव नियन्त्रण गर्छ, स्वाधिष्ठानले प्रजनन हार्मोनहरू नियमन गर्छ। प्राणायामले vagus nerve उत्तेजित गर्छ, जसले तनाव कम गर्छ। २०१८  को Frontiers in Immunology अध्ययनले योग र ध्यानले gene expression मा सकारात्मक प्रभाव पार्ने, सूजन कम गर्ने देखाएको छ। Journal of Neuroscience (२०१५) ले ध्यानले grey matter density बढाउने पुष्टि गरेको छ। यी अभ्यासहरूले neuroplasticity, heart rate variability र भावनात्मक बुद्धिमत्ता सुधार्छन्।यो सात दिने यात्राले मलाई परिवर्तन गर्‍यो। ध्यान समस्याको समाधान मात्र होइन, यो त जीवनको उत्सव हो। जीवन विज्ञान प्रतिष्ठानले यो विज्ञानलाई सरल र व्यावहारिक बनाएको छ। यदि तपाईं खुला मनले यो यात्रामा लाग्नुहुन्छ भने, वैज्ञानिक र आध्यात्मिक लाभले तपाईंको जीवन रंगिन बनाउनेछ। यो मेरो कथा हो—एउटा असाधारण कायाकल्पको गाथा, जहाँ म आफैँसँग भेटेँ।