जेंजी आन्दोलनले परिवर्तन खोजेको पर्यटन

किरण चापागाई,काठमाडौं। नेपाल, हिमालयको काखमा बसेको यो रमणीय देश, प्राकृतिक सौन्दर्य र सांस्कृतिक धरोहरको अनुपम संगम हो। यहाँका हिमशिखरहरू, हरियाली वनजंगल, प्राचीन मन्दिरहरू र साहसिक पदयात्राले विश्वभरका पर्यटकहरूलाई मन्त्रमुग्ध बनाउँछ। तर, यो सौन्दर्यको पछाडि लुकेको छ एउटा कुरूप सत्य—भ्रष्टाचार, अनियमितता र राजनीतिक अस्थिरताको जालो, जसले नेपालको पर्यटन क्षेत्रलाई खोक्रो बनाउँदैछ। पर्यटनले नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) मा करिब ८ प्रतिशत योगदान पुर्‍याउँछ र १० लाखभन्दा बढी नेपालीहरूलाई रोजगारी प्रदान गर्छ। यद्यपि, यो क्षेत्र लामो समयदेखि संकटमा छ। भ्रष्टाचार, अपारदर्शी नीति, फेक रेस्क्यू स्क्याम र सरकारी उदासीनताले यसलाई कमजोर बनाएको छ।

२०२५ को प्रदर्शन र पर्यटनमा संकट

२०२५ सेप्टेम्बर २३ र २४ मा भएका अभूतपूर्व प्रदर्शनहरूले यो संकटलाई थप गहिर्याए। युवा पुस्ता (जनरेशन जेड) को नेतृत्वमा भ्रष्टाचार, बेरोजगारी र सामाजिक सञ्जाल प्रतिबन्धविरुद्ध उठेको यो आन्दोलनले तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको सरकारलाई ४८ घण्टाभित्रै ढालिदियो। यो आन्दोलनले सत्ता र भ्रष्टाचारको अहंकार संसदीय बहुमत अगाडि टिक्न नसक्ने प्रमाणित गर्‍यो। तर, यसको मूल्य निकै भारी थियो—७४ जनाको ज्यान गयो, हजारौं घाइते भए, र देशभर अराजकता फैलियो। पर्यटन क्षेत्रमा यसको प्रभाव विनाशकारी रह्यो। पर्यटक आगमन ३० प्रतिशतले घट्यो, होटलहरूमा तोडफोड भयो, त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल २४ घण्टासम्म बन्द रह्यो, र हजारौं पर्यटक अलपत्र परे। अनुमानित २५ अर्ब रुपैयाँको आर्थिक क्षति भयो, जसले लाखौं पर्यटन व्यवसायीहरूको जीविकालाई जोखिममा पार्‍यो। समाजशास्त्री चैतन्य मिश्रले यो अवस्थालाई ‘शून्यता’ को संज्ञा दिए—एउटा खालीपन, जहाँ साँघुरो स्वार्थ समूह र तिनका गिरोहहरूले पर्यटन क्षेत्रलाई गुमराहमा राखेका छन्। हवाई भाडा निर्धारणदेखि पर्यटक उद्धारसम्मका समस्याहरूमा यो शून्यता प्रस्ट देखिन्छ, जसले नेपालको अपार सम्भावनालाई कुण्ठित गरिरहेको छ।

पर्यटन: नेपालको आशा र पहिचान

नेपालको पर्यटन क्षेत्र अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड मात्र होइन, यो नेपालीहरूको सपना र पहिचानको कथा पनि हो। सन् २०२४ मा करिब १० लाख पर्यटक नेपाल आए, जसमध्ये अधिकांश ट्रेकिङ, पर्वतारोहण र धार्मिक यात्राका लागि। तर, यो क्षेत्र सधैं चुनौतीहरूले घेरिएको छ। २०१५ को भूकम्पले ध्वस्त बनायो, कोभिड-१९ ले थला पार्‍यो, र अब २०२५ को प्रदर्शनले नयाँ घाउ थप्यो। सामाजिक सञ्जाल प्रतिबन्धले पर्यटन व्यवसायीहरूलाई प्रचार-प्रसारमा कठिनाइ भयो, र पर्यटकहरूले नेपाललाई असुरक्षित ठान्दै यात्रा रद्द गरे। उदाहरणका लागि, पोखराका रामबहादुर, जसले आफ्नो जीवनभरको कमाइले बनाएको होटल प्रदर्शनमा तोडफोडको सिकार बन्यो। उनको भनाइ छ, “मेरा छोराछोरीको भविष्य यो होटलमा थियो, अब सबै सकियो।” यस्ता कथाहरू हजारौं छन्—बेरोजगार बनेका ट्रेकिङ गाइडहरू, सामान नबिकेका हस्तकला व्यवसायीहरू। पर्यटनले अर्थतन्त्र मात्र चलाउँदैन, यो नेपालीहरूको आशा र गर्वको प्रतीक पनि हो। प्राकृतिक जोखिमहरू जस्तै पहिरो र बाढीले यो क्षेत्रलाई कमजोर बनाउँछ, तर मानवीय भ्रष्टाचारले यो पीडालाई दोब्बर बनाएको छ।

भ्रष्टाचारको जालो र पूर्वाधारको कमजोरी

पर्यटन पूर्वाधार नेपालको विकासको आधार हो, तर यसमा व्याप्त भ्रष्टाचारले यो क्षेत्रलाई खोक्रो बनाएको छ। सडक, विमानस्थल र ट्रेकिङ रुटहरूको निर्माणमा अर्बौं रुपैयाँको दुरुपयोग हुन्छ। पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल, चिनियाँ ऋणमा निर्मित यो परियोजना, गुणस्तरहीन काम र भ्रष्टाचारको आरोपले बदनाम छ। ठेकेदार र सरकारी अधिकारीहरूको मिलेमतोमा बजेट हिनामिना हुन्छ, परियोजनाहरू वर्षौंसम्म अल्झिन्छन्। काठमाडौंको रिंग रोड विस्तार पनि यस्तै उदाहरण हो, जहाँ गुणस्तरहीन कामले पर्यटक र स्थानीयलाई सडक दुर्घटनाको जोखिममा पार्छ। बिजुली कटौती, खराब सडक र अपर्याप्त होटल सुविधाले नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय छवि बिगार्छ। हालैका प्रदर्शनहरूले यी समस्यालाई थप उजागर गरे। प्रदर्शनकारीहरूले भ्रष्टाचार र नातावादलाई मुख्य मुद्दा बनाए, जसमा पर्यटन मन्त्रालयका अधिकारीहरू पनि मुछिए। पर्यटन व्यवसायीहरूले बारम्बार भन्ने गरेका छन्, “भ्रष्टाचारले देश बर्बाद भयो।” यो अवस्थाले लगानीकर्ताहरूलाई हतोत्साहित गर्छ—अनुमति लिन घूस दिनुपर्ने, परियोजनामा कमिसन चल्ने।तुलनात्मक रूपमा, भुटान र श्रीलंकाले पारदर्शी पूर्वाधार विकासमार्फत पर्यटक संख्या बढाएका छन्, तर नेपालमा यो शून्यताले पर्यटनलाई पछाडि धकेलिरहेको छ।

पर्यटन क्षेत्रको सबैभन्दा कुरूप पक्ष हो फेक रेस्क्यू स्क्याम। हिमाली ट्रेकिङमा यो समस्या व्याप्त छ। ट्रेकिङ कम्पनीहरू, हेलिकप्टर अपरेटरहरू, अस्पतालहरू र इन्स्योरेन्स एजेन्टहरूको गठजोडले पर्यटकहरूलाई झुटो बिरामी बनाएर लाखौं डलर असुल्छन्। उचाइको सामान्य समस्यालाई बढाइचढाइ गरी हेलिकप्टर उद्धारको बहानामा इन्स्योरेन्सबाट रकम लुटिन्छ। सन् २०१८ मा सरकारले यो स्क्यामविरुद्ध कारबाही गरेको थियो, जसमा करोडौंको फ्रड उजागर भयो। तर, अनौपचारिक स्रोतहरूका अनुसार २०२५ सम्म पनि यो समस्या कायम छ। यस्ता स्क्यामले इन्स्योरेन्स कम्पनीहरूलाई ठूलो घाटा पुर्‍याउँछ र नेपालको छविलाई धमिलो बनाउँछ। पर्यटकहरू गुनासो गर्छन्, “नेपालको सुन्दरताले मन जित्छ, तर यस्ता धोखाले विश्वास टुट्छ।” यस्ता घटनाले नेपाललाई असुरक्षित गन्तव्य बनाउँछ, र पर्यटकहरू भारतको हिमाचल वा पाकिस्तानतिर लाग्छन्। सरकारले सुधारका वाचा गरे पनि कार्यान्वयन कमजोर छ, जसले पर्यटनमा विश्वासको संकट निम्त्याएको छ।

आशाको किरण र सुधारको बाटो

यी बेथितिहरूले पर्यटक संख्यामा उल्लेख्य कमी ल्याएको छ र लाखौं श्रमिकहरूको भविष्यलाई अन्धकारतिर धकेलेको छ। पर्यटनबाट प्राप्त विदेशी मुद्रा घटेको छ, बेरोजगारी बढेको छ। तर, हालैको आन्दोलन र नयाँ अन्तरिम सरकारले सुशासनको वाचा गरेको छ। समय कम भए पनि, पारदर्शी बिडिङ, कडा कानुन र प्रभावकारी निगरानीमार्फत सुधार सम्भव छ। पर्यटन व्यवसायीहरूलाई नैतिक र इमान्दार बनाउन प्रोत्साहन आवश्यक छ। यदि यी कदमहरू चालिए, नेपालको पर्यटन क्षेत्र नयाँ उचाइमा पुग्न सक्छ।

नेपालको पर्यटनमा व्याप्त भ्रष्टाचार र अनियमितताले देशको सुन्दरतालाई छोपेको छ। २०२५ को प्रदर्शनले यो शून्यतालाई उजागर गर्‍यो, तर सुधारको ढोका पनि खोल्यो। नयाँ सरकारले पारदर्शिता र जवाफदेहिता सुनिश्चित गरेमा, यो क्षेत्रले नयाँ जीवन पाउन सक्छ। नेपालको प्रकृति र संस्कृतिलाई जोगाउँदै दिगो पर्यटनको विकास गर्नु आजको आवश्यकता हो। अन्यथा, यो पीडा झन् गहिरिनेछ, र नेपालको सम्भावना अधुरै रहनेछ।