नेपालमा माओवादी आन्दोलनभित्रको द्वन्द्वको विगत र वर्तमान: एक सिंहावलोकन

काठमाडौ। नेपालको राजनीतिक इतिहासमा माओवादी आन्दोलन एक निर्णायक शक्ति हो, जसले दश वर्ष लामो सशस्त्र द्वन्द्वपछि मुलुकलाई गणतन्त्रमा रूपान्तरण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्यो। तर, यो आन्दोलनभित्रको आन्तरिक द्वन्द्व, वैचारिक मतभेद र शक्ति संघर्ष विगतदेखि नै सतहमा आउँदै आएका छन् र यसले पार्टीलाई पटक-पटक विभाजनको संघारमा पुर्याएको छ।

माओवादी आन्दोलनको उदय र वैचारिक जगमा प्रारम्भिक द्वन्द्व २०४० को दशकदेखि २०५२ पूर्वसम्मको अवधिलाई हेर्दा, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी) को जग तत्कालीन नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (मशाल) हुँदै विभिन्न कम्युनिस्ट समूहहरूको एकीकरणबाट तयार भएको हो। सुरुदेखि नै सशस्त्र संघर्षको कार्यदिशा र जनवादी क्रान्तिको स्वरूप बारे माओवादी घटकहरूबीच तीव्र वैचारिक बहस थियो। मोहन वैद्य 'किरण' ले दीर्घकालीन जनयुद्ध र ग्रामीण आधार क्षेत्रको विकासमा जोड दिएका थिए भने बाबुराम भट्टराईले वैदेशिक हस्तक्षेप र संसदीय व्यवस्थाका कमजोरीहरूलाई औंल्याउँदै नयाँ जनवादी क्रान्तिको आवश्यकता मा जोड दिएका थिए। प्रचण्डले यी दुवै विचारलाई समन्वय गर्दै सशस्त्र संघर्षको तयारीमा पार्टीलाई एकीकृत गर्ने प्रयास गरे। यस चरणका द्वन्द्वहरू मूलतः वैचारिक र सांगठनिक कार्यदिशा मा केन्द्रित थिए, जसले पछि गएर 'जनयुद्ध' को रूप लियो।

दश वर्षे जनयुद्धकालका आन्तरिक चुनौती र नियन्त्रित द्वन्द्व २०५२ देखि २०६३ सम्मको जनयुद्धका दौरान पनि माओवादीभित्र विभिन्न आन्तरिक द्वन्द्वहरू विकसित भए, तर जनयुद्धको लक्ष्य प्राप्ति र केन्द्रीय नेतृत्वको बलियो नियन्त्रणका कारण ती द्वन्द्वहरू बाहिर आउन पाएनन्। प्रचण्डको एकछत्र नेतृत्व र सैन्य अनुशासन ले पार्टीभित्रको असन्तुष्टि र वैचारिक मतभेदलाई दबाएर राखेको थियो। कतिपय नेताहरूले सैन्य कारबाहीलाई मात्र प्राथमिकता दिएकोमा असहमति जनाएका थिए भने बाबुराम भट्टराई लगायतका केही नेताहरूले राजनीतिक समाधान र संविधानसभा को अवधारणालाई जोड दिएका थिए। युद्धका दौरान भएका केही अपरेसनहरू र महत्वपूर्ण निर्णयहरूमा समेत नेताहरूबीच फरक मत रहने गर्थ्यो, तर त्यसलाई आन्तरिक बहसबाटै सुल्झाइन्थ्यो। जनयुद्धकै क्रममा भएका रामवृक्ष यादव र देवेन्द्र पौडेल (हालका मन्त्री) जस्ता नेताहरूको हत्याका घटनाले पार्टीभित्र लामो समयसम्म अविश्वास र आशंका पैदा गर्यो।

शान्ति प्रक्रिया र गणतन्त्र स्थापनापछिका ठूला विभाजनहरू २०६३ देखि २०७० सम्मको अवधिमा शान्ति प्रक्रियामा आएपछि र गणतन्त्र स्थापना भएपछि माओवादीभित्रका द्वन्द्वहरू थप खुला र जटिल बन्दै गए। सत्ता प्राप्तिको होडबाजी, वैचारिक विचलन र पदलोलुपताले पार्टीलाई पटक-पटक विभाजन गर्यो। २०६९ मा मोहन वैद्य 'किरण' को नेतृत्वमा नेकपा-माओवादी गठन भयो, जसको कारण शान्ति प्रक्रिया, सेना समायोजन र नयाँ संविधान लेखनका क्रममा प्रचण्ड नेतृत्वले वर्ग संघर्षको निरन्तरता, जनविद्रोहको कार्यदिशा र भारतीय विस्तारवादको विषयमा आत्मसमर्पणवादी नीति लिएको आरोप थियो। त्यसैगरी, २०७२ मा बाबुराम भट्टराईले नयाँ शक्ति पार्टी, नेपाल गठन गरे। संविधान निर्माण, संसदीय राजनीतिमा सहभागिता र आर्थिक विकासको मोडलमा प्रचण्ड र भट्टराईबीच गहिरो मतभेद थियो। उनले माओवादीलाई पुरानै शैलीको कम्युनिस्ट पार्टी भन्दै २१ औं शताब्दीको नयाँ शक्ति आवश्यक रहेको तर्क गरे। २०७० मा मोहन वैद्यबाट छुट्टिएर आएका नेत्रविक्रम चन्द 'विप्लव' ले पनि नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (बहुमतले प्रतिबन्धित) गठन गरे। उनले शान्तिपूर्ण राजनीतिलाई गद्दारी भन्दै जनविद्रोह र सशस्त्र क्रान्तिको बाटो पुन: अँगाल्नुपर्ने माग राखे। यी विभाजनहरूले माओवादीलाई टुक्रा-टुक्रा पारेर कमजोर बनायो र राष्ट्रिय राजनीतिमा उसको प्रभाव घटायो।

पार्टी एकीकरण र फुटको निरन्तरता २०७० दशकको मध्यदेखि २०७५ सम्मको अवधिमा विभाजनको श्रृंखलापछि माओवादी नेताहरूले पार्टी एकताको आवश्यकता महसुस गरे। २०७३ मा मोहन वैद्यबाट छुट्टिएर आएका रामबहाुर थापा 'बादल' समूह, गोपाल किराँती समूह लगायत विभिन्न माओवादी घटकहरू एकीकृत नेकपा (माओवादी) मा विलय भए। यसले पार्टीलाई केही हदसम्म पुनः एकीकृत गर्यो। त्यसपछि २०७५ जेठ ३ गते तत्कालीन नेकपा (माओवादी केन्द्र) र नेकपा (एमाले) बीच नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) गठन भयो। यो इतिहासकै सबैभन्दा ठूलो कम्युनिस्ट एकीकरण थियो। यसभित्र पनि सत्ताको भागबण्डा, वैचारिक मतभेद र नेताहरूको व्यक्तिगत टकराव चुलिँदै गयो। प्रचण्ड र ओलीबीचको पटक-पटकको शक्ति संघर्ष र कार्यशैलीमा देखिएको भिन्नताले पार्टीलाई कमजोर बनाउँदै लग्यो। सरकार सञ्चालन, एमसीसी लगायतका मुद्दाहरूमा पनि दुई अध्यक्षबीच गम्भीर मतभेद रह्यो।

नेकपाको विघटन र माओवादी केन्द्रको पुनरुत्थान २०७७ देखि वर्तमानसम्मको अवधिमा सर्वोच्च अदालतको फागुन २३, २०७७ को फैसलाले नेकपालाई विघटन गरी नेकपा (एमाले) र नेकपा (माओवादी केन्द्र) लाई पूर्ववत् अवस्थामा फर्काइदियो। यसपछि माओवादी केन्द्रले पुन: आफ्नो अस्तित्व स्थापित गर्ने प्रयास गर्यो। नेकपाको विघटनपछि माओवादी केन्द्रले आफूलाई क्रान्तिकारी धारको संवाहक बतायो। तर, यसभित्र पनि कार्यकर्ताको पलायन, वैचारिक अन्योल र नेतृत्वको भूमिका बारे बहस जारी रह्यो। हालै उपमहासचिव वर्षमान पुन र जनार्दन शर्मा बीचको सार्वजनिक भनाभनले पार्टीभित्रको नेतृत्व, कार्यशैली र प्रवृत्तिको द्वन्द्व लाई सतहमा ल्याएको छ। पुनले नेतृत्वलाई कमजोर गराउने प्रवृत्ति स्वीकार्य नहुने भन्दै पार्टीभित्रको अराजकता र गुटबन्दीप्रति असन्तुष्टि जनाएका छन्। उनको भनाइले प्रचण्डको नेतृत्वलाई अखण्डित राख्नुपर्ने भन्ने पक्षलाई समर्थन गरेको देखिन्छ। शर्माले भने कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा देखिएको प्रवृत्ति मात्रै औंल्याएको बताउँदै यसलाई व्यक्तिगत रूपमा नलिई पार्टीभित्रको सुधार र जवाफदेहिताका लागि उठाएको विषयका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्। उनको भनाइले पार्टीभित्र सामूहिक नेतृत्वको अभ्यास, प्रणालीको विकास र नेतृत्वको आलोचनात्मक चेतको आवश्यकतामाथि जोड दिएको देखिन्छ। यस द्वन्द्वका सम्भावित कारणहरूमा आगामी महाधिवेशनको तयारी, शक्ति बाँडफाँटको असन्तुष्टि, वैचारिक स्पष्टताको अभाव र व्यक्तिगत टकराव तथा गुटबन्दी प्रमुख छन्।

निष्कर्षमा, माओवादी आन्दोलनभित्रको द्वन्द्व यसको जन्मकालदेखि नै वैचारिक मतभेद, कार्यदिशाको भिन्नता र अन्ततः शक्ति संघर्षका रूपमा विकसित हुँदै आएको छ। दश वर्षे जनयुद्धका दौरान नियन्त्रित रहेको यो द्वन्द्व शान्ति प्रक्रियामा आएपछि खुल्ला रूपमा बाहिरियो र पार्टीलाई पटक-पटक विभाजन गर्यो। नेकपा एकीकरणले केही समयका लागि यसलाई ढाकछोप गरे पनि अन्ततः त्यो पनि टिकेन। वर्तमानमा देखिएको पुन र शर्माबीचको भनाभन यसै लामो द्वन्द्वको निरन्तरता हो। यसले माओवादी पार्टीलाई थप सुदृढ बनाउने वा कमजोर बनाउने भन्ने कुरा नेतृत्वले लिने सही निर्णय, वैचारिक स्पष्टता र आन्तरिक लोकतन्त्रको अभ्यास मा निर्भर गर्नेछ। यदि आन्तरिक द्वन्द्वलाई समयमै समाधान गरी पार्टीलाई सही दिशा दिन नसके, यसले माओवादीको भविष्यको राजनीतिक यात्रामा गम्भीर चुनौती खडा गर्न सक्छ।