ध्वंसको चिन्तन र आन्दोलनको जिम्मेवारी

काठमाडौं, भदौ २३–२४, २०८२ – ध्वंसको इतिहास र यसको मनोवैज्ञानिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक आयामहरूले नेपालमा हालैका आन्दोलनहरूको पृष्ठभूमिलाई उजागर गर्छ। धार्मिक पुर्खाहरूले मूर्त (भौतिक) लाई भत्काएर अमूर्त (आध्यात्मिक) को खोजी गरे, तर आधुनिक आन्दोलनहरूमा भौतिक सम्पत्तिको विनाश र हिंसाले नयाँ प्रश्नहरू उब्जाएको छ। विशेषगरी, जेड पुस्ताको आन्दोलनले नेपालको सामाजिक–राजनीतिक परिदृश्यमा गहिरो छाप छोडेको छ।

हिन्दू, बौद्ध, जैन, र ताओ धर्मका पुर्खाहरूले भौतिकताको सट्टा आध्यात्मिकताको खोजी गरे। मूर्तिको ध्वंसले उनीहरूलाई अमूर्त सत्यतर्फ डोर्‍यायो। तर, मोहम्मद गजनीजस्ता शासकहरूले मन्दिर र मूर्तिहरू भत्काएर भौतिक विनाश गरे। माओले चीनमा सांस्कृतिक सम्पदालाई संग्रहालयमा सीमित गरे। यस्ता भौतिक ध्वंसहरू धार्मिक पुर्खाहरूको दिमागी ध्वंसभन्दा फरक थिए, जसमा आवेग होइन, नैतिकता र आध्यात्मिकता थियो।

जेम्स क्यू विल्सन र जर्ज एल केलिङ्गको ‘ब्रोकन विन्डो थ्योरी’ अनुसार, ध्वंसकारीहरू आपराधिक मानसिकताले प्रेरित हुन्छन् र विनाशमा रमाउँछन्। रोवर्ट मेर्टनको ‘स्ट्रेन थ्योरी’ ले ध्वंसकारीहरूलाई निराश समूहको रूपमा चित्रण गर्छ, जसले सामाजिक नियम तोडेर आफ्नो रिस र कुण्ठा व्यक्त गर्छ। अल्वर्ट बाण्डुराको ‘सोसियल लर्निङ थ्योरी’ र अल्वर्ट कोहनको ‘सब–कल्चरल थ्योरी’ ले ध्वंसकारीहरूले देखासिकी र पहिचानको खोजीमा तोडफोड गर्ने बताउँछ। कोहन र फेल्सनको ‘रुटिन एक्टिभिटी थ्योरी’ ले तीन तत्वहरू उजागर गर्छ: ध्वंस गर्न तम्सिएको समूह, उपयुक्त स्थान, र कमजोर संरक्षण।

हावार्ड बेकरको ‘लेवलिङ्ग थ्योरी’ ले ध्वंसकारीहरूलाई हेपिएको अनुभव गर्नेहरूको समूह मान्छ, भने त्रविस हिर्सचीको ‘कन्ट्रोल थ्योरी’ ले नियन्त्रणको अभावमा ध्वंस हुने बताउँछ। एडविन साउदरल्यान्डको ‘डिफरेन्सियल असोसिएसन थ्योरी’ अनुसार, नियम तोड्ने समूहको अन्तरक्रियाले ध्वंसकारीहरूलाई प्रोत्साहन दिन्छ। यी सिद्धान्तहरूले ध्वंसलाई मनोवैज्ञानिक, सामाजिक, र वातावरणीय कारकहरूको संयोग मान्छन्।

नेपालमा २००७ को क्रान्तिदेखि माओवादी सशस्त्र द्वन्द्व, मधेश आन्दोलन, र टीकापुर घटनासम्म ध्वंसात्मक आन्दोलनहरूको शृंखला देखिन्छ। हालैको जेड पुस्ताको आन्दोलनले भ्रष्टाचार, नातावाद, बेरोजगारी, र संविधानका केही प्रावधानविरुद्ध आवाज उठायो। भदौ २३ मा शान्तिपूर्ण रहेको यो आन्दोलन भदौ २४ मा हिंस्रक बन्यो, जसमा ३३ युवा मारिए, सरकारी भवनहरू ध्वस्त भए, र ७४ जनाको ज्यान गयो।

यो आन्दोलन स्वत:स्फूर्त थियो वा कसैले उक्साएको? जेड पुस्ताले आन्दोलनको “अपहरण” भएको दाबी गर्‍यो, तर सरकार ढाल्ने, आगजनी गर्ने, र नेताहरूलाई कुट्ने काम कसले गर्‍यो? घुसपैठ गर्नेहरूले वा धमिलो पानीमा माछा मार्नेहरूले? यी प्रश्नहरू अनुत्तरित छन्। सरकार, बीमा कम्पनी, वा व्यक्तिगत संस्थाहरूले ध्वंसको जिम्मेवारी लिने चलन छ, तर सजायको भागी कोही बन्दैन।

जेड पुस्ताको आन्दोलनले कालापानी, लिपुलेक, र लिम्पियाधुराको मुद्दालाई पनि छोयो। कन्स्पिरेसी सिद्धान्तहरूले भारत र अमेरिकाको हात देख्छन्, किनभने नेपालले चुच्चे नक्शा जारी गरेर र बीआरआई स्वीकारेर यी देशहरूलाई रिसाएको हुन सक्छ। भारतले कालापानी क्षेत्रमा मोहियानी हक खोजेको र चीनले व्यापारिक नाकाको रूपमा यो क्षेत्र प्रयोग गरेको ऐतिहासिक तथ्यहरूले यो मुद्दालाई जटिल बनाउँछ।

सनातनी दर्शनले ध्वंसकारीहरूलाई आत्मचिन्तन, योग, र ध्यानको बाटो देखाउँछ। पश्चिमी सिद्धान्तहरूले व्यक्तिगत र सामूहिक परामर्श, अवसर सिर्जना, र बलियो सुरक्षाको सुझाव दिन्छ। नेताहरूले ध्वंसात्मक कार्यको गल्ती स्वीकार्नुपर्छ, र सरकारले सीसी क्यामेरा, मनोवैज्ञानिक उपचार, र सुरक्षा संयन्त्रको उपयोग गरेर ध्वंसकारीहरूलाई नियन्त्रण गर्नुपर्छ।

नेपालको जेड पुस्ताको आन्दोलनले सामाजिक परिवर्तनको आकांक्षा बोके पनि हिंसाले यसको मूल उद्देश्यलाई धमिलो बनायो। ध्वंसकारी सोचलाई व्यवस्थापन गर्न सरकार, समाज, र व्यक्तिहरूले सकारात्मक ऊर्जालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ। आगामी दिनमा यस्ता आन्दोलनहरू रणनीतिक र सैद्धान्तिक बन्न जरुरी छ, जसले विध्वंस होइन, निर्माणको बाटो पहिल्याओस्।