छाउपडी : अछाममा ढुङ्गा खसेर दुईको मृत्यु, अभियानका बाबजुद कुप्रथा कायम

अछाम– सुदूरपश्चिमको दुर्गम जिल्ला अछाममा छाउपडी कुप्रथाले फेरि एउटा दर्दनाक घटना निम्त्याएको छ । पञ्चदेवल विनायक नगरपालिका–८ को चुरखोली टोलमा शुक्रबार बिहान करिब साढे ५ बजेपछि भएको घटनामा ३५ वर्षीया निम खनाल र ७ वर्षीया बालिका कविता भण्डारीको ढुङ्गा लागेर ज्यान गएको छ । ३६ वर्षीया रत्ना भण्डारी गम्भीर घाइते भएकी छन् । यो घटनाले सदियौंदेखि जरा गाडेको सामाजिक कुरीतिलाई फेरि उजागर गरेको छ, जसले महिलाहरूको जीवनलाई जोखिममा पारिरहेको छ ।घटनास्थलमा घाइते अवस्थामा फेला परेकी रत्ना भण्डारीसँगै उनकी छोरी कविता र छिमेकी निम त्रिपालले बनाएको अस्थायी टहरोमुनि मृत फेला परेका थिए । रातभरि भएको अविरल वर्षापछि माथिबाट खसेको ढुङ्गाले उनीहरूलाई लागेको थियो । घटनास्थलमै दुवैको मृत्यु भएको प्रहरीले जनाएको छ । बोल्न सक्ने अवस्थामा रहेकी रत्नालाई टाउको र हड्डीमा गम्भीर चोट लागेको छ । उनलाई उपचारका लागि सुर्खेत लगिएको छ ।यो दुःखद घटनाको पछाडि छाउपडी कुप्रथा मुख्य कारण बनेको छ । रत्ना र निम दुवै महिनावारी भएका कारण घरबाट टाढा त्रिपाल टाँगेर सुत्न गएका थिए । पाँच दिनदेखि उनीहरू सँगै यो टहरोमा बस्दै आएका थिए । रत्नाकी छोरी कविता पनि राति आमासँगै सुत्न त्यहीँ पुगेकी थिइन् । घर छोडेर यस्तो जोखिमपूर्ण ठाउँमा सुत्नुको कारण देवता रिसाउने डर र सामाजिक दबाब रहेको स्थानीयहरू बताउँछन् । वडाध्यक्ष छत्रबहादुर शाहीका अनुसार, स्थानीय प्रशासनसँगको समन्वयमा केही वर्षअघि छाउगोठ भत्काइए पनि महिलाहरू लुकीछिपी त्रिपाल टाँगेर बस्ने गरेको यो घटनाले प्रमाणित गरेको छ ।

रत्ना भण्डारी मूल घर मंगलसेन नगरपालिका–६ की हुन् । दाजु तराई झरेपछि वैशाखदेखि श्रीमान गोरे भण्डारी र छोरीसँग माइतीघरमा बस्दै आएकी थिइन् । निम खनाल पनि केही वर्षअघि श्रीमान गुमाएकी थिइन् । उनको घर पञ्चदेवल विनायकको तिखापातल हो । परिवारका सदस्यहरू भारत बस्ने भएकाले उनी माइतीघरमै थिइन् । दुवै महिलाहरू एकै दिन महिनावारी भएपछि सँगै टहरोमा सुत्न थालेका थिए ।वडाध्यक्ष शाहीले यो घटनालाई छाउपडीको छायाँको रूपमा चित्रण गरे । उनले भने, “हामीले छाउगोठ भत्काएका थियौं, तर अन्धविश्वासले महिलाहरूलाई फेरि यस्ता जोखिममा धकेलिरहेको छ । घरभित्र सुत्दा देवता रिसाउँछन् भन्ने डर छ । सो वडामा कुइकालेदेवी मन्दिर छ, जसले गर्दा महिलाहरू महिनावारी हुँदा घरबाट टाढा रहन बाध्य छन् ।” उनले घटनापछि अभियानलाई कडाइका साथ अघि बढाउने बताए । १६ वर्षअघि पनि यसै गाउँमा छाउगोठमा निसासिएर झुमा शाहीको मृत्यु भएको उनले स्मरण गरे ।अछाममा छाउपडीविरुद्ध अभियान चलिरहेकै बेला यो घटना भएको छ । जिल्ला प्रहरी कार्यालयका डीएसपी ओमप्रकाश खनालका अनुसार, बिहीबार मात्र मेल्लेख गाउँपालिकामा सचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गरिएको थियो । पञ्चदेवल विनायक–४ मा पनि मेयरसहित जनप्रतिनिधिहरूले विद्यार्थी र अभिभावकलाई महिनावारी बार्नु कानुनी अपराध भएको जानकारी दिएका थिए । तर, अभियानकै बीचमा यो दुःखद घटना भयो । डीएसपी खनालले भने, “दिउँसो त्रिपाल नटाँगिने, तर राति सुत्न टाँगिने गरेको पाइयो । अन्धविश्वास मनबाट नहटेसम्म कानुन मात्र पर्याप्त छैन ।”

यो घटना एकल छैन । गत २८ असारमा कञ्चनपुरको कृष्णपुर–१ मा सर्पले डसेर २८ वर्षीया कमला आउजीको मृत्यु भएको थियो । २३ साउन २०८० मा बैतडीको पञ्चेश्वर–४ मा १६ वर्षीया अनिता चन्दले पनि छाउगोठमा सर्पको डसबाट ज्यान गुमाएकी थिइन् । सुदूरपश्चिम र कर्णाली प्रदेशमा यस्ता घटनाहरू बारम्बार दोहोरिन्छन् । प्रदेश प्रहरीका अनुसार, सुदूरपश्चिमका ७ जिल्लामा ७,५४५ छाउगोठ भत्काइएका छन्, जसमध्ये अछाममा सबैभन्दा बढी ५,८१३ । बाजुरामा ५५७, डोटीमा ३९३, कैलालीमा ३८६, डडेल्धुरामा २३, कञ्चनपुरमा २३० र बैतडीमा १४३ छन् ।सरकारले छाउपडी उन्मूलनका लागि अभियान चलाए पनि सार्थकता पाएको छैन । मुलुकी अपराध संहिता २०७४ को दफा १६८ (३) मा छाउपडीमा राख्न वा भेदभाव गर्नेलाई ३ महिनासम्म कैद वा ३ हजार जरिवाना हुने व्यवस्था छ । सार्वजनिक पदाधिकारीलाई दोब्बर सजाय र पीडितलाई क्षतिपूर्ति दिनुपर्ने उल्लेख छ । तर, समाजमा जरा गाडेको यो कुप्रथा कानुनले मात्र हट्ने छैन ।

यो घटनाले महिलाहरूको अधिकार र स्वास्थ्यमा ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता उजागर गरेको छ । सचेतना, शिक्षा र सामुदायिक सहभागिताबाट मात्र छाउपडी जस्ता कुरीतिहरू हट्न सक्छन् । अन्यथा, अछाम जस्ता दुर्गम क्षेत्रमा महिलाहरूले अकालमै ज्यान गुमाइरहनेछन् । अब अभियानलाई मात्र होइन, मानिसहरूको सोच परिवर्तन गर्ने दिशामा जोड दिनुपर्छ ।