नेपालको जेनजी आन्दोलन : डिजिटल विद्रोहको ज्वाला, परिवर्तनको अधुरो सपना

काठमाडौँ – एक महिना अघि काठमाडौँका सडक र गल्लीहरूमा हजारौँ युवाहरूको आक्रोशले नेपाली राजनीतिमा तरङ्ग ल्याएको थियो। भ्रष्टाचार, सामाजिक सञ्जालमाथिको प्रतिबन्ध र सरकारको अधिनायकवादी झुकावविरुद्ध उभिएको यो आन्दोलनले अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यमको ध्यान खिच्यो। ‘जेनजी आन्दोलन’ नामले चर्चित यो आन्दोलनले तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीलाई राजीनामा गर्न बाध्य बनायो। तर, आन्दोलनको उत्कर्ष सेलाउँदै गएपछि गम्भीर प्रश्नहरू उब्जिएका छन्– के यो आन्दोलनले साँचो अर्थमा परिवर्तन ल्यायो? वा यो केवल आक्रोशको क्षणिक विस्फोट मात्र थियो?जेनजी आन्दोलनले केही उल्लेखनीय उपलब्धिहरू हासिल गर्‍यो। सर्वप्रथम, भ्रष्टाचार र अधिनायकवादी प्रवृत्तिका लागि बदनाम केपी ओलीको सत्ताबाट बहिर्गमन आफैँमा ठूलो उपलब्धि थियो। यो आन्दोलनले दक्षिण एसियाका अन्य आन्दोलनहरूभन्दा पृथक् पहिचान बनायो, किनभने यसले शक्तिशाली शासकलाई हल्लाउन सक्यो।दोस्रो, आन्दोलनले सामाजिक सञ्जालमाथिको प्रतिबन्ध हटाउन सरकारलाई बाध्य पार्‍यो। दुई दर्जनभन्दा बढी डिजिटल प्लेटफर्ममाथिको प्रतिबन्ध हटाउनु सञ्चार, व्यवसाय र राजनीतिक अभिव्यक्तिका लागि महत्त्वपूर्ण जित थियो।तेस्रो, यो आन्दोलनले नयाँ पुस्तामा नागरिक चेतनाको सञ्चार गर्‍यो। प्रायः अराजनीतिक र उदासीन मानिने युवाहरूले गिरफ्तारी, अङ्गभङ्ग र मृत्युको जोखिम मोल्दै सडकमा उत्रिए। डिजिटल माध्यमबाट परिचालित, नेतृत्वविहीन र विकेन्द्रित यो आन्दोलनले परम्परागत राजनीतिक शैलीलाई चुनौती दियो। डिस्कर्ड, लाइभ स्ट्रिम र इन्क्रिप्टेड मेसेजिङको प्रयोगले विरोधको नवीन शैली प्रस्तुत गर्‍यो।आन्दोलनको उत्साहका बाबजुद यसले ठूलो क्षति पनि बेहोर्‍यो। दर्जनौँ युवाले ज्यान गुमाए, सयौँ घाइते भए, र धेरै परिवारको बिचल्ली भयो। सार्वजनिक सम्पत्तिको ठूलो क्षति भयो, र बेरोजगारी तथा युवा पलायनले ग्रस्त नेपाली अर्थतन्त्रमा थप बोझ थपियो।महत्त्वपूर्ण कुरा, आन्दोलनले संरचनात्मक परिवर्तन ल्याउन सकेन। राजनीतिक दलहरूको दबदबा, भ्रष्टाचार, नातावाद र अभिजात वर्गको नियन्त्रण उस्तै छ। नयाँ प्रधानमन्त्रीको नियुक्ति र सामाजिक सञ्जालमाथिको प्रतिबन्ध हटे पनि राज्यको नियन्त्रणकारी मनसाय हटेको छैन।आन्दोलनकारीहरूको स्पष्ट दृष्टिकोणको अभाव पनि ठूलो कमजोरी रह्यो। सन् १९९० र २००६ का आन्दोलनहरूले गणतन्त्र, सङ्घीयता र समावेशीकरण जस्ता ठोस एजेण्डा बोकेका थिए, तर जेनजी आन्दोलन भ्रष्टाचार र प्रतिबन्धविरुद्धको आक्रोशमा सीमित रह्यो। यो आक्रोशलाई प्रणालीगत रूपान्तरणको कार्यक्रममा ढाल्न नसक्दा उपलब्धिहरू सतही बने।केपी ओलीको राजीनामापछि पूर्वप्रधानन्यायाधीश सुशीला कार्कीको नेतृत्वमा गठित अन्तरिम सरकारले सत्ताको रिक्तता त पूर्ति गर्‍यो, तर संरचनात्मक परिवर्तनको छाँट देखाएको छैन। यो सरकार पनि पुरानै अभिजात वर्गबाट बनेको छ, र आन्दोलनकारीहरूलाई समावेश गरिएको छैन। सडकको आक्रोशलाई स्थायी राजनीतिक शक्तिमा रूपान्तरण गर्न नसक्नु आन्दोलनको सबैभन्दा ठूलो असफलता हो।नेपालको जेनजी आन्दोलन विश्वव्यापी युवा आन्दोलनको हिस्सा हो। अरब स्प्रिङ, हङकङ, चिली र श्रीलंकाका आन्दोलनहरूले पनि यस्तै जोस देखाए, तर प्रणालीगत परिवर्तनमा चुके। श्रीलंका र बंगलादेशमा शासकहरू फेरिए, तर संरचनात्मक असमानता र भ्रष्टाचार उस्तै रह्यो। नेपालमा पनि ओलीको बहिर्गमन भयो, तर पुरानो व्यवस्था जस्ताको तस्तै छ।यो आन्दोलनले उदार लोकतन्त्रको सीमालाई पनि उदाङ्गो पार्‍यो। यो प्रणालीले सहभागिता र निर्वाचनको कुरा त गर्छ, तर वास्तविक शक्ति अभिजात वर्गमै रहन्छ। सी. राइट मिल्सको ‘पावर एलिट’ अवधारणा यहाँ सान्दर्भिक छ, जहाँ राज्य, सेना र व्यापारिक स्वार्थको गठजोडले शासन चलाउँछ। यस्तो प्रणालीले संरचनागत भ्रष्टाचार र असमानतालाई निरन्तरता दिन्छ।जेनजी आन्दोलनको असफलताले क्रान्तिकारी दृष्टिकोणको अभावलाई प्रस्ट पार्छ। विश्वभरका आन्दोलनहरू आक्रोशमा आधारित छन्, तर वैकल्पिक प्रणालीको खाका प्रस्तुत गर्न असफल छन्। नेपालमा पनि युवाहरूले भ्रष्टाचार र प्रतिबन्धविरुद्ध लडाइँ त गरे, तर राज्यको पुनर्संरचनाको स्पष्ट योजना दिन सकेनन्।नेपालको जेनजी आन्दोलनले डिजिटल शक्ति र युवा जोसको सम्भावना देखायो, तर संरचनात्मक परिवर्तन ल्याउन चुक्दा यो साङ्केतिक विजयमा सीमित रह्यो। यो आन्दोलनले केपी ओलीलाई सत्ताबाट हटायो, सामाजिक सञ्जालमाथिको प्रतिबन्ध फुकायो र युवाहरूमा नागरिक चेतना जगायो। तर, यो आन्दोलनले नयाँ नेतृत्व, दृष्टिकोण र संगठन निर्माण गर्न सकेन।नेपालको क्रान्तिकारी इतिहास बोकेको भूमिमा यो आन्दोलनले ठूलो सम्भावना देखायो, तर दृष्टिकोणको अभावमा यो क्षणिक ज्वालामात्र बन्यो। यदि आगामी दिनमा आक्रोश र दृष्टिकोणबिचको खाडल पुर्न सकिएन भने, नेपालमा आन्दोलनहरू उठिरहने, तर व्यवस्था उस्तै रहिरहने चक्र दोहोरिनेछ। यो आन्दोलन हामी सबैका लागि चेतावनी हो– दृष्टिकोणबिना उठेको आक्रोशले ज्वाला त बल्छ, तर अन्धकार हटाउन सक्दैन।