घुन्सा हेलिकप्टर दुर्घटनाका १९ वर्षको:सम्झनामा हर्क गुरुङ लगायतका संरक्षणबिद

काठमाडौं– आज २०६३ साल असोज ७ गते ताप्लेजुङको घुन्सा क्षेत्रमा भएको विमान नेपालको सबैभन्दा दर्दनाक घटनाको १९ वर्ष पूरा भएको छ। श्री एयरलाइन्सको एमआई–८ हेलिकप्टर दुर्घटनामा २४ जना महत्वपूर्ण व्यक्तित्वहरूको ज्यान गएको थियो। यो दुर्घटना नेपालको संरक्षण इतिहासमा कालो अध्यायका रूपमा अंकित छ। तत्कालीन वन तथा भूसंरक्षण राज्यमन्त्री गोपाल राईदेखि चर्चित भूगोल तथा संरक्षणविद् डा. हर्क गुरुङसम्मका प्रख्यात व्यक्तिहरूको सहादतले देशलाई गहिरो शोकमा पारेको थियो। यो घटनाले नेपालको हिमाली उडान सुरक्षा र मौसम पूर्वानुमानको कमजोरीलाई उजागर गरेको छ।

२०६३ असोज ७ गते बिहान, विश्व वन्यजन्तु कोष (डब्ल्यूडब्ल्यूएफ) नेपालले कञ्चनजङ्गा संरक्षण क्षेत्र आयोजना (केएसीएपी) लाई स्थानीय समुदायलाई हस्तान्तरण गर्ने ऐतिहासिक कार्यक्रमका लागि एक टोली घुन्सा पुगेको थियो। यो आयोजना नेपालको पहिलो सामुदायिक संरक्षण मोडेल थियो, जसले हिमाली जैविक विविधता र स्थानीय जीविकोपार्जनलाई जोड दिएको थियो। कार्यक्रम सफलतापूर्वक सम्पन्न भएपछि टोली फर्कने क्रममा दुर्घटना भयो। हेलिकप्टर फुङ्लिङ विमानस्थलबाट बिहान १०:४५ मा उडेको थियो र घुन्सा पुगेपछि दिउँसो फर्किने तयारीमा थियो। तर, वर्षायामको बादल र कुहिरोले ढाकिएको घुन्साको फाले पहाडमा ठोक्किएर दुर्घटनाग्रस्त भयो। हेलिकप्टरमा सवार सबै २४ जनाको घटनास्थलमै ज्यान गएको थियो।

दुर्घटनापछि दुई दिनसम्म कुनै सम्पर्क हुन सकेन। असोज ९ गते मात्रै उद्धार टोलीले घटनास्थल नजिकै शवहरू फेला पारेको थियो। शवहरू यति जल्छेका थिए कि धेरैलाई चिन्न गाह्रो भयो। काठमाडौं ल्याइएका शवहरूलाई त्रिभुवन विश्वविद्यालय शिक्षण अस्पतालमा पोस्टमार्टम गरियो। यो घटनाले देशव्यापी शोकको छायाँ फैलायो। डब्ल्यूडब्ल्यूएफ नेपालले तत्काल प्रेस ब्रिफिङ गरी घटनाको जानकारी दियो र अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूले नेपालप्रतिको समर्थन व्यक्त गरे।

दुर्घटनामा ज्यान गुमाउनेहरूमा राजनीतिक, प्रशासनिक र संरक्षण क्षेत्रका शिखर पुरुषहरू थिए। तत्कालीन वन राज्यमन्त्री गोपाल राई र उनकी श्रीमती मीना राईको ज्यान गएको थियो। राईले संरक्षण नीतिमा महत्वपूर्ण योगदान दिएका थिए। भूगोल तथा योजनाविद् डा. हर्क गुरुङ (१९३९–२००६) को मृत्युले नेपालले एक विद्वान गुमायो। गुरुङले एडिनबर्ग विश्वविद्यालयबाट पीएचडी गरेका थिए र राष्ट्रिय योजना आयोगका उपाध्यक्ष, विभिन्न राज्यमन्त्रालयहरूमा सेवा गरेका थिए। उनले १५ पुस्तक र ६७५ भन्दा बढी लेखहरू लेखेका थिए। नेपालको बसाइँसराइ, पर्यटन र विकासमा उनको योगदान अमूल्य थियो। डब्ल्यूडब्ल्यूएफ नेपालका तत्कालीन निर्देशक डा. चन्द्र गुरुङ, जसले अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र आयोजना (एसीएपी) स्थापना गरेका थिए, पनि मारिए। उनलाई फिनल्यान्डको 'नाइट फर्स्ट क्लास अर्डर अफ द लायन' जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय सम्मान प्राप्त थियो।

संरक्षणका लागि 'टाइगर किङ' भनेर चिनिने डा. तीर्थमान मास्के, एसियन राइनो स्पेसलिस्ट ग्रुपका सहअध्यक्ष, पनि टोलीमा थिए। राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागका तत्कालीन महानिर्देशक नारायण पौडेल, वन सचिव डा. दामोदर प्रसाद पराजुली, विभागीय महानिर्देशक शरद चन्द्र राई लगायतका प्रशासकहरूको ज्यान गएको थियो। पत्रकारहरू हेमराज भण्डारी र सुनिल सिंह (नेपाल टेलिभिजन), विजया श्रेष्ठ (फेडेरेसन अफ नेपलिज चेम्बर अफ कमर्स एन्ड इन्डस्ट्रीका केन्द्रीय सदस्य) पनि मारिए। अन्तर्राष्ट्रिय सदस्यहरूमा डब्ल्यूडब्ल्यूएफका एन्ज फूरी सर्पा, मिङ्मा नोर्वु सर्पा, येशी चोदेन लामा, दावा छिरिङ सर्पा आदि थिए। क्रू सदस्यहरूमा पाइलटहरू र अन्य कर्मचारीहरू पनि समावेश थिए। यो टोली संरक्षणको लागि एकजुट भएको थियो, जसले कञ्चनजङ्गा क्षेत्रको हस्तान्तरणलाई सफल बनाएको थियो।

यो दुर्घटनाले नेपालको हिमाली उडान सुरक्षामा प्रश्न उठाएको थियो । घटनाको कारण मौसमको खराबी र पाइलटको दबाबमा उडान थियो। स्थानीयहरूका अनुसार, मन्त्री राईले दिउँसै फर्किने दबाब दिएका थिए। आयोगको प्रतिवेदनले भिजुअल फ्लाइटमा मौसम जाँच्नुपर्ने सिफारिस गरेको थियो। यसपछि नेपालमा हेलिकप्टर उडानका नियमहरू कडा बनाइए, तर २०१९ मा ताप्लेजुङमै पर्यटनमन्त्री रवीन्द्र अधिकारीको दुर्घटनाले फेरि चिन्ता बढायो। ताप्लेजुङमा १२ वर्षमा ३१ जनाको ज्यान गएको तथ्यांकले क्षेत्रीय जोखिम उजागर गर्छ।

दुर्घटनापछि असोज ७ लाई राष्ट्रिय संरक्षण दिवसका रूपमा मनाउने निर्णय भयो। हरेक वर्ष जलसम्पदा तथा वातावरण संरक्षण कोष नेपालले कार्यक्रम गर्दै आएको छ। २०८१ मा पनि दीप प्रज्वलन र मौनधारण गरी सम्झना गरियो। डा. हर्क गुरुङका भाइ गणेश गुरुङका अनुसार, गुरुङले दुर्घटना अघि नै घुन्साको नक्सा हाइलाइट गरेर राखेका थिए, जसले उनको पूर्वानुमान जस्तो लाग्छ। संरक्षण क्षेत्रमा यो घटनाले नयाँ पुस्तालाई प्रेरणा दिएको छ। डब्ल्यूडब्ल्यूएफका घना श्याम गुरुङ भन्छन्, "यो घटनाले मौसमसँग लड्नु हुँदैन भन्ने सिकायो।"

१९ वर्ष बितिसक्दा पनि घुन्सा दुर्घटनाको पीडा ताजा छ। ती सहादतहरूले संरक्षणको लागि दिएको योगदानले नेपालको जैविक विविधता जोगाइरहेको छ। डा. चन्द्र गुरुङको अन्नपूर्ण मोडेल आज पनि विश्वव्यापी छ। डा. हर्क गुरुङका पुस्तकहरूले विकास योजना निर्देशित गरिरहेका छन्। यो घटनाले राजनीतिक नेतृत्वलाई पनि संरक्षणप्रतिको जिम्मेवारी सम्झाउँछ।